Zonderwater Gevangenis, sowat 43km van Pretoria net buite Cullinan, is vandag bekend daarvoor dat van die Boeremag-gevangenes daar aangehou word. Min mense weet egter dat Zonderwater die grootste enkele krygsgevangene-kamp van die Tweede Wereldoorlog was. Tussen April 1941 en Januarie 1947 is meer as 100 000 Italiaanse krygsgevangenes daar aangehou.
Mussolini van Italie was een van Hitler se bondgenote en het met die Geallieerdes, waaronder Suid Afrika, slaags geraak in Soedan, Kenia en Somaliland. In April 1941 het die eerste Italiaanse prisoniers per skip in Durban aangekom nadat hulle in Libie en Abbysinie gevange geneem is.
Alle gevangenes het nie die skeepsreise oorleef nie. Die “Nova Scotia” met 600 prisoniers is byvoorbeeld deur ‘n torpedo gesink op 28 November 1942.
Die Italianers het gou die tydperk 1941 tot 1943 verdoop na die “Tendopoli” omdat hulle in tente op die terrein van Zonderwater gehuisves is. Aan die begin van 1942 was daar reeds 7 000 tente en is die 63 000 prisoniers aangesit om hulle eie tronk te begin bou. Uiteindelik sou die gevangenis sowat 120 000 krygsgevangenes kon hou en daar was op ‘n stadium 90 000 Italianers daar aangehou in die veertien blokke. Elke blok is ook toegespan met twee rye doringdraad en wagtorings is opgerig.
Vandag nog, op elke EERSTE SONDAG VAN NOVEMBER om 10:00, kom die Italiaanse gemeenskap en diplomatieke korps van Italie by Zonderwater bymekaar. (Front Nasionaal hoop om dit vanjaar by te woon). By die Tre Archi, die drie boog-monument, is 252 van die krygsgevangenes begrawe met die inkskripsie: “Morti in prigionia. Vinti nella carne. Invitti nello spirito. L’Italia lontana. Vi benedice in eterno.” wat beteken “Dood in gevangenisskap. Oorwonne in vlees. Onoorwonne in gees. Verre Italie. Vir altyd geseend.”
In die klein Zonderwater museum word 109 000 kaarte gehou met met gegewens van alle prisoniere, handgemaakte boeke, gekerfde sigaretdosies, klein beelde van deeg, musiekinstrumente en skilderye wat deur die prisoniers gemaak is.
* Zonderwater se geskiedenis gan terug na die Boere se Vryheidsoorlog toe die 12-jarige Hendrik Frederik Prinsloo en sy moeder daar aangehou is deur Britse troepe. Ironies genoeg was dit dieselfde HF Prinsloo wat later aangestel is as kamphoof van Zonderwater se Italiaanse krygsgevangenekamp. Byna sonder uitsondering het die Italianers net goeie woorde vir Prinsloo gehad. Een van die Italiaanse dokters, ‘n velspesialis, is selfs toegelaat om Suid Afrikaanse dokters op te lei. Hulle het selfs hul eie poskantoor opgerig en 6,4 miljoen posstukke in 1943 hanteer.
Van die prisoniers het houttrofees vir Kol Prinsloo gekerf vir die verskillende rugbykompetisies in Pretoria; en op die plaas Olivedale het hulle 53 000 perskebome aangeplant, terwyl hulle ook geneem is om die Outeniquapas en Du Toitskloofpas te bou.
Na die oorlog is Hendrik Prinsloo met twee medaljes deur die Italianers vereer – een daarvan deur die Pous self oorhandig, waarna hy weer by Ermelo gaan boer het, totdat hy in 1966 oorlede is in Carolina. Agt voormalige Italiaanse krygsgevangenes het sy kis gedra en ‘n handgekerfde beeld van ‘n engel deur ‘n prisonier is op sy graf gesit.
Deur: Dalene Nelson/Front Nasionaal
